Οι εξελίξεις στην τεχνολογία και η τεχνητή νοημοσύνη γεννούν διάφορα ζητήματα σχετικά με τη δευτερογενή χρήση των δεδομένων υγείας. Τα ζητήματα αυτά είναι τόσο τεχνικής φύσεως (π.χ. καλή ποιότητα/τυποποίηση δεδομένων, διαλειτουργικότητα) όσο και ηθικής και νομικής φύσεως (προστασία προσωπικών δεδομένων). Για την αξιοποίηση των δεδομένων υγείας θα απαιτηθεί ένα τεράστιο έργο για την ανάπτυξη σωστών μητρώων και για την επίτευξη συναίνεσης σχετικά με τους τρόπους χρήσης τους.
Ο κ. Χαράλαμπος Καρανίκας και η κ. Τίνα Γκαράνη-Παπαδάτου προήδρευσαν μιας εξαιρετικά επίκαιρης συνεδρίας, κατά την οποία πολλά θέματα τέθηκαν στο τραπέζι: η σημερινή αξιοποίηση των δεδομένων υγείας από την ΗΔΙΚΑ, ο ρόλος του Υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης στην ψηφιοποίηση της υγείας και στην τήρηση του GDPR, ο ρόλος της Γενικής Γραμματείας Στρατηγικού Σχεδιασμού στην ένταξη της χώρας μας στον Ευρωπαϊκό Χώρο Δεδομένων Υγείας (EHDS) και η μετάβαση του ΕΟΠΥΥ στη νέα ψηφιακή πραγματικότητα.
Η κ. Νίκη Τσούμα, πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της ΗΔΙΚΑ, έλαβε πρώτη τον λόγο προκειμένου να παρουσιάσει πώς αξιοποιούνται σήμερα τα δεδομένα υγείας. Η κ. Τσούμα ξεκίνησε παρουσιάζοντας τις ηλεκτρονικές υπηρεσίες που δημιουργούν πρωτογενή δεδομένα, οι οποίες είναι η ηλεκτρονική συνταγογράφηση, ο ατομικός ηλεκτρονικός φάκελος υγείας, τα μητρώα ασθενών, τα μητρώα εμβολιασμών, το σύστημα των ηλεκτρονικών ραντεβού, το μητρώο COVID-19 και η βάση δεδομένων με τα αποτελέσματα εξετάσεων. Η ροή εργασιών που ακολουθείται για την αξιοποίηση των δεδομένων είναι η εξής: αρχικά δημιουργείται ένα αίτημα (π.χ. από μια ερευνητική ομάδα), το οποίο αποστέλλεται στο Υπουργείο Υγείας, όπου κρίνεται η σκοπιμότητα της επεξεργασίας. Αν δοθεί έγκριση, γίνεται προετοιμασία των δεδομένων στις υποδομές της ΗΔΙΚΑ (π.χ. ανωνυμοποίηση) και στη συνέχεια γίνεται ένας έλεγχος της ποιότητας των δεδομένων. Ακολουθεί η ανάλυση από την ερευνητική ομάδα, σε συνεργασία με το προσωπικό της ΗΔΙΚΑ και τέλος, εξάγονται τα αποτελέσματα από την ερευνητική ομάδα, σε συνεργασία με το προσωπικό της ΗΔΙΚΑ.
Η ΗΔΙΚΑ βρίσκεται σε συνεχή συνεργασία με τον ΠΟΥ, με πανεπιστήμια και με τους αρμόδιους δημόσιους φορείς (π.χ. τον ΕΟΔΥ, το Ελληνικό Ινστιτούτο DRG, τον ΟΔΙΠΥ), έτσι ώστε να υπάρχει διαρκής παρακολούθηση των δεδομένων και των τάσεων. Μία από τις δραστηριότητες της ΗΔΙΚΑ είναι η συμμετοχή της στο έργο EXPANSE, μέσω του οποίου ελέγχονται οι παράγοντες που επηρεάζουν την υγεία του πληθυσμού της Ελλάδας. Ένας άλλος τρόπος αξιοποίησης των δεδομένων υπήρξε η προτεραιοποίηση των ευπαθών ασθενών για τον εμβολιασμό κατά της COVID-19. Μια άλλη δραστηριότητα της ΗΔΙΚΑ σε συνεργασία με άλλους φορείς είναι η δημοσίευση μελετών, ενώ το πιο πρόσφατο παράδειγμα χρήσης των δεδομένων είναι το ηλεκτρονικό σύστημα παρακολούθησης και διακίνησης των φαρμάκων (ΗΣΠΑΔΙΦ).
Παίρνοντας τον λόγο, ο κ. Δημοσθένης Αναγνωστόπουλος, Γενικός Γραμματέας Πληροφοριακών Συστημάτων στο Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης, δήλωσε εμφατικά ότι θα πρέπει να δούμε τον ελέφαντα μέσα στο δωμάτιο και αυτός είναι η τεχνητή νοημοσύνη (ΑΙ), ένας τομέας που βρίσκεται σε ιδιαίτερη άνθηση. Το 2021, η αξιοποίηση της ΑΙ είχε κύκλο εργασιών παγκοσμίως 11 δισ., ενώ αναμένεται να φθάσει τα 187 δισ. το 2030. Καλούμαστε λοιπόν να αδράξουμε την καινοτομία, αλλά και να προστατεύσουμε τα δεδομένα των ασθενών. Η επίτευξη αυτής της ισορροπίας είναι δύσκολη και γεννά μείζονα θέματα, γιατί υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες είναι απαραίτητη η σύνδεση διαφορετικών συνόλων δεδομένων προκειμένου να αναπτυχθούν πολιτικές υγείας.
Αν, για παράδειγμα, ένας γονιός θέλει να κλείσει ραντεβού για εμβολιασμό του παιδιού του, η διοίκηση θα πρέπει να γνωρίζει ποιος γονιός έχει ποια παιδιά και αν το δεδομένο παιδί έχει εμβολιαστεί ή όχι. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να διατρέξει τα επί μέρους μητρώα της δημόσιας διοίκησης, έτσι ώστε να έχει μια συνολική εικόνα της πληροφορίας. Το ένα μητρώο δεν αρκεί. Απαιτείται, λοιπόν, αφενός βελτίωση των στοιχείων των μητρώων και αφετέρου δυνατότητα διασύνδεσης των δεδομένων.
Η διαλειτουργικότητα εξασφαλίζει ότι ο πολίτης δεν θα είναι υποχρεωμένος να προσκομίζει πληθώρα δικαιολογητικών προκειμένου να εξυπηρετηθεί, καθώς κάθε υπηρεσία θα μπορεί να επικοινωνεί ηλεκτρονικά με τις άλλες. Το κλειδί που επιτρέπει αυτού του τύπου την εξυπηρέτηση είναι η συναίνεση. Ο πολίτης δίνει τη συναίνεσή του για να μεταφερθούν τα δεδομένα του από έναν φορέα σε άλλον, και μόνο για συγκεκριμένο σκοπό κάθε φορά. Έτσι, με πλήρη τήρηση του GDPR και με σεβασμό στον πολίτη, είναι δυνατό να παρασχεθούν σύνθετες υπηρεσίες. Αυτό προϋποθέτει πάντα την ύπαρξη σωστών μητρώων, με καλή ποιότητα δεδομένων, έτσι ώστε να μπορεί να γίνει καλή αξιοποίηση των δεδομένων.
Στη συνέχεια, ο κ. Βασίλης Κουτσιουρής, Διευθυντής της Γενικής Γραμματείας Στρατηγικού Σχεδιασμού του Υπουργείου Υγείας, έκανε μια σύντομη παρουσίαση του Ευρωπαϊκού Χώρου Δεδομένων Υγείας (EHDS), ο οποίος πρόκειται να ψηφιστεί το 2024, προκειμένου να παρέχει το θεσμικό πλαίσιο α) για την παροχή υγειονομικής περίθαλψης σε εθνικό και διασυνοριακό επίπεδο (πρωτογενής χρήση δεδομένων) και β) για την προσπέλαση και χρήση των δεδομένων υγείας για σκοπούς έρευνας, καινοτομίας, δημόσιας υγείας, χάραξης πολιτικής και ρυθμιστικούς σκοπούς, αλλά και για την ανάπτυξη θεραπειών και ιατροτεχνολογικών προϊόντων από τη βιομηχανία υπό αυστηρές προϋποθέσεις (δευτερογενής χρήση δεδομένων).
Τα έργα του ψηφιακού μετασχηματισμού της υγείας στην Ελλάδα στο πλαίσιο της πρωτογενούς χρήσης περιλαμβάνουν τον εθνικό ηλεκτρονικό φάκελο υγείας, τη βελτίωση της ψηφιακής ετοιμότητας των νοσοκομείων, το ολοκληρωμένο σύστημα φροντίδας ογκολογικών-αιματολογικών ασθενών, την εγκατάσταση συστημάτων RIS-PACS, τον ψηφιακό μετασχηματισμό του ΕΟΠΥΥ και το εθνικό δίκτυο τηλεϊατρικής.
Για τη δευτερογενή χρήση των δεδομένων, τα κράτη-μέλη θα πρέπει να συστήσουν έναν φορέα πρόσβασης στα δεδομένα υγείας, ο οποίος θα τηρεί κατάλογο των συνόλων δεδομένων, θα χορηγεί άδεια πρόσβασης στα δεδομένα/άδεια επεξεργασίας τους και θα παρακολουθεί τη συμμόρφωση, ενώ επίσης θα επικοινωνεί με την υποδομή HealthData@EU για τη διασυνοριακή διακίνηση των δεδομένων.
Ο EHDS θέτει τους κανόνες και τις κατευθυντήριες γραμμές για τη δευτερογενή αξιοποίηση των δεδομένων πραγματικού κόσμου (RWD), η οποία θα παρέχει τα εξής οφέλη: καλύτερη διαχείριση των διαθέσιμων πόρων, αναγνώριση των υγειονομικών αναγκών, δυνατότητα αξιολόγησης των πολιτικών, βελτίωση του θεραπευτικού αποτελέσματος και της παροχής υγειονομικής φροντίδας, συμβολή στην κλινική έρευνα, εξατομικευμένη ιατρική φροντίδα, επιτάχυνση της διαδικασίας ανάπτυξης νέων προϊόντων φροντίδας και εισαγωγή νέων υπηρεσιών. Οι προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν για την επίτευξη όλων αυτών είναι η ανάγκη τυποποίησης των δεδομένων, τα προβλήματα διασύνδεσης διαφορετικών πηγών και η έλλειψη διαλειτουργικότητας, τα ζητήματα προστασίας των προσωπικών δεδομένων και η έλλειψη κατευθυντήριων γραμμών για τη δευτερογενή χρήση.
Ο κ. Γεώργιος Αγγούρης, Προϊστάμενος Γενικής Δ/νσης Οργάνωσης & Σχεδιασμού Αγοράς Υπηρεσιών Υγείας του ΕΟΠΥΥ, δήλωσε αρχικά ότι, ως αποζημιωτικός οργανισμός, ο ΕΟΠΥΥ πιστεύει πολύ στην εξασφάλιση της ακεραιότητας και ασφάλειας των δεδομένων και έχει επενδύσει σε αυτό τον τομέα από την αρχή της λειτουργία του. Ο ΕΟΠΥΥ έχει στην άμεση διάθεσή του αναλυτικές πληροφορίες και έχει συγκεντρώσει έναν πλούτο δεδομένων, τα οποία έχουν καλή αξιοπιστία. Έτσι, είναι σε θέση να πραγματοποιεί ανάλυση της εξέλιξης των βασικών μεγεθών σε πραγματικό χρόνο, με δυνατότητα λήψης αποφάσεων στρατηγικού χαρακτήρα κατά την εξέλιξη.
Πλέον, με τον ψηφιακό μετασχηματισμό και τις αναλυτικές δυνατότητες που παρέχουν οι νέες τεχνολογίες, μπορεί να κάνει προβλέψεις, να διακρίνει αδυναμίες και ελλείμματα και να προβαίνει σε διορθωτικές ενέργειες. Επίσης, μπορεί να αναπτύσσει τα προφίλ των ασφαλισμένων, των ιατρών και των παρόχων, να παρακολουθεί τις κινήσεις τους σε πραγματικό χρόνο και να ασκεί ελεγκτικό έργο. Ακόμη περισσότερο, είναι σε θέση να συνδυάζει αυτά τα προφίλ προκειμένου να διαμορφώνει προφίλ σχέσεων μεταξύ των διαφορετικών οντοτήτων, αποτυπώνοντας έτσι τη σχέση μεταξύ του συνταγογράφου ιατρού, του ασφαλισμένου και του παρόχου.
Το ζητούμενο πλέον δεν είναι απλά η μεταφορά δεδομένων μεταξύ των συστημάτων διαφορετικών φορέων. Τα συστήματα έχουν ωριμάσει, η διαλειτουργικότητα μεταξύ των φορέων του δημοσίου είναι παγιωμένη σε μεγάλο βαθμό και όλοι οι φορείς ζητούν απαντήσεις σε πιο σύνθετα ερωτήματα. Το επόμενο βήμα που καλούνται να κάνουν είναι να εδραιώσουν συνεργασίες, οι οποίες θα καταστήσουν τα συστήματα πιο έξυπνα, θα κάνουν την καθημερινότητά μας πιο απλή και θα αυξήσουν την παραγωγικότητά μας.
Συζήτηση
Δίνοντας τον τόνο για τη συζήτηση που θα ακολουθούσε, η κ. Γκαράνη-Παπαδάτου επισήμανε ότι οι εξελίξεις της τεχνολογίας οδηγούν σε σημαντικά ζητήματα σχετικά με την προστασία του ατόμου και της ιδιωτικότητας. Ο κανονισμός EHDS που αναμένεται να ολοκληρωθεί το 2024 είναι πάρα πολύ σημαντικός, γιατί αποτελεί ένα βήμα προς μια ευρωπαϊκή στρατηγική για μεγαλύτερη πρόσβαση στα δεδομένα. Από την άλλη μεριά, το European Data Protection Port λέει ότι σε αυτό τον κανονισμό, καθώς και σε άλλα νομοθετικά κείμενα, θα πρέπει να προσέξουμε πάρα πολύ τη συμβατότητα της καινοτομίας με την προστασία των δεδομένων. Αυτή η συνάντηση δύο διαφορετικών κόσμων θέτει πάρα πολλά τεχνικά προβλήματα (π.χ. διαλειτουργικότητα, reusability, πρόσβαση), πολλά νομικά ζητήματα (το ζήτημα της συγκατάθεσης δεν είναι κάτι απλό) και πολλά κοινωνικά ζητήματα. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα τεράστιο, πολύπλοκο πλαίσιο διακυβέρνησης.
Απαντώντας σε σχετική ερώτηση από το κοινό, η κ. Τσούμα δήλωσε ότι η ΗΔΙΚΑ στέλνει κάθε μήνα αναφορά για τα στατιστικά στοιχεία των ανασφάλιστων στο Υπουργείο Οικονομικών. Αν κάποιος χρειάζεται αυτή την πληροφορία, θα πρέπει να τη ζητήσει από αυτούς τους δύο φορείς ή να εγγραφεί, κατόπιν έγκρισης, στη λίστα αποδεκτών. Με αφορμή αυτή την ερώτηση, ο κ. Καρανίκας παρατήρησε ότι κάθε εμπλεκόμενος στο σύστημα υγείας (επαγγελματίας υγείας, μονάδα υγείας, κλινική) θα πρέπει να μπορεί να βρει τα στατιστικά στοιχεία που χρειάζεται. Απαντώντας σε άλλη ερώτηση η κ. Τσούμα δήλωσε ότι για την παρακολούθηση των τάσεων διαφόρων νοσημάτων στον πληθυσμό χρησιμοποιείται το διεθνές πρότυπο κωδικοποίησης ασθενειών (ICD10). Σε ό,τι αφορά στην προσβασιμότητα σε δεδομένα, κάθε θεράπων γιατρός μπορεί να δει, μετά από συναίνεση, τα ιατρικά δεδομένα των δικών του ασθενών. Από εκεί και πέρα, θα πρέπει να αποφασίσουμε ποια σύνολα ανοιχτών, ανωνυμοποιημένων δεδομένων θα μπορεί να βλέπει η επιστημονική κοινότητα.
Ο κ. Αναγνωστόπουλος σχολίασε ότι είναι πολύ σημαντική η συνεργασία μεταξύ των φορέων και ότι θα πρέπει να εξετάσουμε ποια αιτήματα πρέπει να απαντώνται και ποιοι θα έχουν δικαίωμα να λαμβάνουν απαντήσεις και για ποιο σκοπό. Αν αυτό είναι σαφές, τότε μπορούμε να αποφασίσουμε και ποια θα είναι τα σύνολα δεδομένων. Επισήμανε δε, ότι η εσωτερική βελτίωση των μητρώων του δημοσίου είναι πάρα πολύ σημαντική προκειμένου να έχουμε μητρώα καλής ποιότητας. Επίσης, με αφορμή ερώτηση του κοινού σχετικά με την ολοκλήρωση των έργων του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (RRF), τα οποία φαίνεται ότι έχουν καθυστερήσει, ο κ. Αναγνωστόπουλος επισήμανε ότι ήταν πολύ σημαντικό να τεθούν σωστά οι προδιαγραφές στις προκηρύξεις των έργων προκειμένου να επιτύχουμε την επιδιωκόμενη ποιότητα και να μην επαναληφθούν παλαιότερα λάθη. Ολοκληρώνοντας τη συζήτηση, η κ. Γκαράνη-Παπαδάτου παρατήρησε ότι, παρόλο που η κουβέντα επικεντρώνεται κυρίως στο θέμα της πρόσβασης, πριν από αυτήν θα πρέπει να γίνει ένα τεράστιο έργο για την ποιότητα και των ομοιογένεια των δεδομένων.
